مروری بر وضعیت وخیم منابع آبی کشور
ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است که سال‌هاست با بحران آب دست و پنجه نرم می‌کند. در تابستان ۱۴۰۴، این بحران وارد مرحله‌ای خطرناک‌تر شده و زندگی میلیون‌ها نفر، به‌ویژه در شهر تهران، را تحت تأثیر قرار داده است. کاهش بارندگی، افزایش دمای هوا، مدیریت نادرست منابع آبی و مصرف بی‌رویه در بخش‌های شهری و کشاورزی از جمله عواملی هستند که این بحران را تشدید کرده‌اند.
فهرست محتوا
کاهش بارندگی و گرم‌تر شدن زمین
در سال‌های اخیر، کاهش بارندگی در بسیاری از نقاط کشور مشهود بوده است. طبق گزارش‌های سازمان هواشناسی کشور، میزان بارندگی در سال آبی منتهی به تابستان ۱۴۰۴، حدود ۳۰ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یافته است. از طرفی افزایش دمای میانگین کشور به‌ویژه در مناطق مرکزی، تبخیر منابع آبی سطحی و زیرزمینی را افزایش داده و موجب شده ذخایر سدها به‌سرعت کاهش پیدا کنند.
وضعیت نگران‌کننده سدهای تهران
تهران برای تأمین آب شرب خود به سدهای لار، لتیان، کرج، طالقان و ماملو وابسته است. طبق آمار منتشرشده توسط شرکت آب منطقه‌ای تهران، در تیرماه ۱۴۰۴ میزان ذخیره آب در سدهای مذکور نسبت به سال قبل کاهش چشم‌گیری داشته است. برای مثال:
سد لار: تنها ۱۸ درصد از ظرفیت خود را داراست.
سد لتیان: کمتر از ۲۵ درصد از ظرفیت مفید آن باقی مانده است.
سد طالقان: با وجود وسعت، به علت کاهش ورودی رودخانه‌ها، فقط حدود ۳۰ درصد پر شده است.
این کاهش منابع موجب نگرانی جدی درباره تأمین آب شرب میلیون‌ها نفر در تهران و حومه شده است.
مصرف آب در بخش شهری
تهران به‌تنهایی بیش از ۱۳ میلیون نفر جمعیت دارد که در روزهای گرم تابستان مصرف آب بسیار بالایی دارند. طبق گزارش شرکت آبفای استان تهران، میانگین مصرف آب شرب در روزهای گرم تابستان به حدود ۳۵۰ لیتر در روز به ازای هر نفر رسیده که بسیار بالاتر از میانگین جهانی است.
دلایل اصلی این مصرف بالا عبارت‌اند از:
استفاده بی‌رویه برای شست‌وشوی خودرو و معابر
عدم استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب در منازل
نشت آب در شبکه‌های فرسوده توزیع
آگاهی پایین مردم نسبت به وضعیت بحرانی آب
بحران مصرف در بخش کشاورزی
در ایران بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود؛ با این حال، بازده این مصرف پایین است. کشاورزی سنتی و مبتنی بر آبیاری غرقابی، یکی از مهم‌ترین عوامل اتلاف منابع آبی کشور است. در استان‌های اطراف تهران همچون ورامین، پاکدشت و شهریار، استفاده بی‌رویه از منابع زیرزمینی باعث خشک شدن بسیاری از چاه‌ها و فرونشست زمین شده است.
کشاورزان به دلیل نبود حمایت‌های مناسب، از تکنولوژی‌های نوین آبیاری (مثل قطره‌ای یا بارانی) استفاده نمی‌کنند و همین مسئله موجب اتلاف شدید آب شده است. افزون بر آن، کشت محصولات پرآب‌بر مانند هندوانه، برنج و صیفی‌جات در مناطق کم‌آب به بحران دامن زده است.
فرونشست زمین؛ زنگ خطری جدی
یکی از پیامدهای مهم کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مناطقی از جنوب و جنوب‌شرق تهران، از جمله دشت ورامین، تا حدود ۳۰ سانتی‌متر در سال فرونشست داشته‌اند. این پدیده می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به زیرساخت‌های شهری و کشاورزی وارد کند.
واکنش مردم و سیاست‌های دولت
در تابستان ۱۴۰۴، هشدارهای متعددی از سوی مسئولین برای صرفه‌جویی در مصرف آب صادر شد. کارزارهایی با شعارهایی چون «هر قطره، زندگی‌ست» در رسانه‌ها و فضای مجازی منتشر شد، اما به دلیل کم‌اعتمادی مردم به اقدامات بلندمدت دولت و نبود برنامه‌ریزی مشخص، تأثیر چندانی نداشت.
از سوی دیگر، قطعی‌های موقت و برنامه‌ریزی‌شده آب در برخی مناطق تهران اعمال شد که نارضایتی مردم را در پی داشت. برخی از مناطق حاشیه‌ای با کاهش فشار آب یا قطعی چندساعته مواجه شدند. در برخی مناطق روستایی استان تهران، تانکرهای سیار آب جایگزین سیستم لوله‌کشی شده‌اند.
راهکارها و فرصت‌ها برای مدیریت بحران
با وجود شرایط بحرانی، راهکارهایی برای مدیریت و کنترل این وضعیت وجود دارد. برخی از مهم‌ترین پیشنهادات عبارت‌اند از:
۱. ارتقای آگاهی عمومی
آموزش گسترده در مدارس، رسانه‌ها و فضاهای عمومی درباره اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب می‌تواند در رفتار مصرف‌کنندگان تغییر ایجاد کند. آگاهی مردم نسبت به وضعیت واقعی سدها و منابع آب باید به‌صورت شفاف اعلام شود.
۲. اصلاح الگوی مصرف کشاورزی
توسعه آبیاری تحت فشار، تشویق به کشت محصولات کم‌مصرف، استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری و قیمت‌گذاری واقعی آب در بخش کشاورزی، می‌تواند به اصلاح روند موجود کمک کند.
۳. بازسازی شبکه‌های آبرسانی
بسیاری از خطوط لوله در شهرها و روستاها قدیمی و دچار نشتی هستند. سرمایه‌گذاری در بازسازی زیرساخت‌های آبرسانی می‌تواند اتلاف منابع را تا حد زیادی کاهش دهد.
۴. استفاده از فناوری‌های نوین
تصفیه آب خاکستری (آب شست‌وشو و حمام)، استفاده از تجهیزات هوشمند کاهش مصرف، کنترل از راه دور مصرف در واحدهای مسکونی و تجاری از جمله راهکارهایی است که در کشورهای پیشرفته با موفقیت اجرا شده‌اند.
۵. مدیریت یکپارچه منابع آب
ضروری است که نهادهای مختلف مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، شهرداری‌ها و شرکت‌های آب با همکاری و هم‌افزایی برنامه‌ای جامع و ملی برای مدیریت منابع آب طراحی کنند و از اجرای جزیره‌ای و موازی‌کاری پرهیز شود.
آینده چگونه خواهد بود؟
با توجه به پیش‌بینی‌ها، اگر روند فعلی ادامه یابد، طی ۵ سال آینده بخش‌هایی از ایران با «تنش آبی شدید» مواجه خواهند شد. تهران به‌عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی، بیش از پیش در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.
کارشناسان تأکید دارند که باید دیدگاه کشور نسبت به آب تغییر کند؛ از دیدگاه منبعی بی‌پایان، به دیدگاه «منبعی محدود و حیاتی». بدون تغییر نگرش، سرمایه‌گذاری و مشارکت عمومی، نمی‌توان انتظار آینده‌ای پایدار را داشت.
